نام یونسکو و فهرست میراث جهانی یونسکو را بارها شنیده‌ایم. آیا می‌دانید که میراث جهانی یونسکو چیست؟ برای انتخاب یک اثر و قرار گرفتن آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، چه شاخص‌هایی در نظر گرفته می‌شود؟ چه کسی تصمیم می‌گیرد که آثار برای ثبت در این فهرست تایید شوند؟ بعد از قرار گرفتن اثری در این فهرست، چه نکاتی باید از طرف مسئولان آن کشور رعایت شود تا اثر مذکور در این فهرست باقی بماند؟ آیا این امکان وجود دارد که اثری از فهرست میراث جهانی یونسکو حذف شود؟ برای دانستن پاسخ سوالاتی از این دست، در ادامه همراه کجارو باشید.

یونسکو چیست؟

یونسکو (UNESCO) مخفف کلمه United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization و به معنی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد است. این سازمان قصد دارد تا از طریق همکاری بین‌المللی بین آموزش، علوم و فرهنگ، به صلح دست یابد. یونسکو بر این عقیده است که تدارکات سیاسی و اقتصادی دولت‌ها برای حمایت مستمر و صادقانه از مردم کافی نیست و صلح باید بر اساس گفتگو و درک متقابل و همچنین همبستگی فکری و اخلاقی بشریت پایه‌ریزی شود.

بر این اساس، یونسکو ابزارهای آموزشی برای کمک به مردم، به عنوان شهروندان جهانی را، بدون نفرت و تعصب، گسترش داده و با ترویجمیراث فرهنگی و ارزشِ برابرِ تمام فرهنگ‌ها، رابطه بین ملل را تقویت کرده است. هدف والای یونسکو این است که هر کودک و شهروند به آموزش‌هایی با کیفیت بالا دسترسی داشته باشند.

عهدنامه میراث جهانی یونسکو چیست؟

در حال حاضر، بیش از ۱۰۰۰ مکان فرهنگی و طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. قرار گرفتن در این لیست نه تنها اعتبار خاصی به مکان یاد شده می‌بخشد، بلکه باعث می‌شود تا گردشگران بیشتری به بازدید از آن مکان آمده و سرمایه‌گذاری بر آن افزایش یابد.

ایده ایجاد یک جنبش جهانی برای حفاظت از میراث، پس از جنگ جهانی اول مطرح شد. در پی آن، عهدنامه ۱۹۷۲ که در مورد حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان بود، از تلفیق دو جنبش جداگانه حاصل شد: جنبش اول بر حفاظت از مکان‌های فرهنگی و جنبش دوم که به حفاظت از طبیعت تمرکز داشت. این عهدنامه نحوه تعامل مردم با طبیعت و حفظ تعادل بین این دو مورد را بررسی می‌کند.

از طرفی دیگر عهدنامه میراث جهانی یونسکو، وظایف کشورهای عضور را در شناسایی میراث بالقوه و حفاظت و نگهداری از آن‌ها تعیین می‌کند. با امضای این عهدنامه، هر کشور متعهد می‌شود که نه تنها در حفاظت از میراث تحت پوشش خود، بلکه در حفاظت از میراث جهانی نیز کوشا باشد. کشورهای عضو این عهدنامه متعهد می‌شوند که حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی، قرار دادن خدمات و کارمند در مکان‌های ذکر شده و برپایی تحقیقات علمی و فنی در جهت محافظت هر چه بهتر از این مکان‌ها را در برنامه‌ی کار خود قرار دهند، که البته این امر وجود بودجه میراث جهانی و نحوه دریافت و مدیریت استفاده از آن را توضیح می‌دهد.

عهدنامه میراث جهانی یونسکو، همچنین لزوم تهیه گزارش‌های منظم از میراث تحت پوشش کشور‌های عضو را به کمیته میراث فرهنگی تصریح می‌کند. این گزارش‌ها به کمیته کمک می‌کند تا شرایط میراث را ارزیابی کرده، برنامه خاصی را برای آن‌ها در نظر گرفته یا مشکلات آن‌ها را برطرف نمایند. علاوه بر آن، کشورهای عضو را تشویق می‌کند تا امکانات بازدید عموم از این مکان‌ها را تقویت کرده و حفاظت از این مکان‌ّها را از طریق آموزش و اطلاع‌رسانی افزایش دهند.

کشور ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ به این مجمع پیوست. در حال حاضر ۲۳ اثر از ایران در این فهرست ثبت شده است که شامل این موارد هستند: چغازنبیل در شوش، میدان امام در اصفهان، تخت جمشید در فارس، تخت سلیمان درتکاب، بم و چشم‌انداز تاریخی آن در کرمان، پاسارگاد در فارس، سلطانیه در زنجان، بیستون در کرمانشاه، مجموعه قره کلیسا در آذربایجان،سازه‌های تاریخی-آبی در شوشتر، بازار تبریز در آذربایجان شرقی، بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، باغ اکبریه در بیرجند، باغ فین کاشان، باغ شاهزاده ماهان، باغ ارم شیراز، باغ عباس‌آباد بهشهر، باغ چهلستون در اصفهان، باغ دولت‌آباد در یزد، باغ پاسارگاد در شیراز، باغ پهلوان‌پور در یزد، گنبد قابوس در گلستان، مسجد جامع اصفهان، کاخ گلستان در تهران، شهر سوخته، چشم‌انداز فرهنگی میمند، محوطه باستانی شوش و قنات‌های ایران.

شاخص‌های انتخاب میراث جهانی یونسکو چه هستند؟

برای آنکه مکانی به لیست میراث جهانی یونسکو اضافه شود، مکان باید ارزش‌های برجسته جهانی داشته و حداقل یکی از ده شاخص انتخاب را دارا باشد. شاخص‌ها به شرح زیر هستند:

۱. نمایانگر شاهکاری از خلاقیت هوشمندانه انسان باشد.

۲. نمایانگر تبادلی مهم از ارزش‌های انسانی در یک بازه زمانی خاص در یک محدوده فرهنگی جهان، با پیشرفت‌هایی در معماری یا فناوری، هنرهای یادمانی، نقشه شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.

۳. گواهی خاص یا حداقل استثنایی از یک فرهنگ سنتی یا تمدنی زنده یا از بین رفته باشد.

۴. نمونهای برجسته از نوعی ساختمان، معماری یا فناوری خاص باشد که نمایانگر برهه‌ای خاص از تاریخ بشریت است.

۵. نمونه‌ی برجسته‌ای از سکونتگاه انسان‌های گذشته، بهره‌برداری از زمین، بهره‌برداری از دریا یا تعامل انسان و طبیعت باشد که فرهنگ یا فرهنگ‌هایی را به نمایش می‌گذارد؛ به خصوص زمانی که تحت تاثیر تغییرات برگشت‌ناپذیر اتفاق افتاده باشد.

۶. به طور مستقیم یا قابل مشاهده با اتفاقات یا زندگی‌های سنتی، ایده‌ها، اعتقادات و آثار هنری و ادبی که نماد‌های برجسته جهانی هستند در ارتباط باشد. (کمیته معتقد است که این شاخص ترجیحا باید به همراه شاخص دیگری استفاده شود.)

۷. پدیده‌های طبیعی، ماورالطبیعی، مناطق استثنایی یا دارای زیبایی شناسی‌ خاص را در بر گیرد.

۸.نمونه‌ی برجسته‌ای از برهه‌های مهم تاریخ زمین، شامل اثباتی از حیات، فرآیند‌های جغرافیایی قابل توجه و پویا یا اتفاقات فیزیکی یا جغرافیایی قابل توجه باشد.

۹. نمونه‌ی برجسته‌ای از فرآیند پویای محیط زیست یا زیست‌شناسی در سیر تکامل و پیشرفت زمینی مثل آب تازه، زیست‌بوم‌های ساحلی و معدنی و جوامع گیاهان و جانوران باشد.

۱۰. مهم‌ترین و قابل‌توجه‌ترین زیستگاه‌ها برای حفاظت از محیط زیست، شامل گونه‌های در حال انقراض با ارزش‌های برجسته جهانی از نظر علمی یا حفاظتی را در بر گیرد.

حفاظت، مدیریت، اصالت و یکپارچگی این اموال نیز حائز اهمیت است و بر این اساس از سال ۱۹۹۲، تعامل چشم‌گیر بین انسان و محیط زیست با عنوان «چشم‌انداز فرهنگی» شناخته می‌شود.

فرآیند ارزیابی میراث جهانی چگونه است؟

کمیته میراث جهانی، فرآیند ارزیابی را بر طبق مجموعه‌ای از قوانین و دستورالعمل‌های عملیاتی انجام می‌دهد که واقعیت، ثبات و حرفه‌ای بودن را به نمایش می‌گذارد. این دستور‌العمل عملیاتی در هر دوره به‌روزرسانی می‌شود.

فرآیند ارزیابی این مراحل را در بر دارد:

۱. اسامی نامزدها توسط دبیرخانه کمیته میراث جهانی دریافت می‌شود.

۲. نامزدها بر اساس اولویت در کمیته میراث جهانی فهرست می‌شوند تا اطمینان حاصل شود که لیست کمیته جهانی برجسته‌ترین مکان‌های فرهنگی و طبیعی دنیا را در بر دارد.

۳. نامزدها به مرکز کمیته جهانی معرفی می‌شوند تا فرآیند ارزیابی آن‌ها آغاز شود. مرکز در این زمینه با سازمان‌های غیردولتی جهانی برای ارائه ارزیابی حرفه‌ای و بی‌طرفانه از هر نامزد همکاری می‌کند. شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) و مرکز بین‌المللی مطالعه، حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی (ایکروم) مشاوران بخش دارایی فرهنگی هستند، در حالی که اتحادیه حفاظت از طبیعت (آی یو سی ان) در مورد دارایی طبیعی مشاوره می‌دهد. علاوه بر این، این سازمان‌ها با کارشناسان علمی و فنی از سرتاسر دنیا مشورت می‌کنند.

۴. ارزیابی‌های انجام شده توسط این بخش‌ها در جلسه‌ای سالانه مورد بررسی کمیته میراث جهانی قرار می‌گیرد، تا ثبت یک دارایی رد یا قبول شود.

نامزدی و فهرست‌بندی میراث جهانی فرآیندی بسیار دقیق است، و بسیاری از نامزدها در این فرآیند رد شده یا از لیست خارج می‌شوند.

چه کسی تصمیم‌گیرنده است؟

کمیته میراث جهانی یونسکو ۲۱ عضو از ۲۱ کشور دارد که نماینده تمام کشورها و فرهنگ‌ها هستند. برای اعضای جدید هر چهار سال یک‌بار رای‌گیری می‌شود تا به تمام ۱۶۳ کشور عضو اجازه داده شود که در تصمیمات یونسکو سهیم باشند.

جلسه کمیته کجا برگزار می‌شود؟

مکان جلسه کمیته نیز متغیر است. این جلسه که در سال ۲۰۱۵ در بن آلمان، ۲۰۱۶ در استانبول و ۲۰۱۷ در کراکوف لهستان و در سال ۲۰۱۸ در منامهبحرین تشکیل شد، سال ۲۰۱۹ در باکو، آذربایجان برگزار خواهد شد. کمیته به طور معمول در طول ده روز درباره نامزدهای جدید فهرست میراث جهانی مذاکره می‌کند و وضعیت میراث فعلی را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. در بعضی موارد، کمیته گزارش میراث فعلی (به خصوص آن‌ها که در کشورهای فقیرتری قرار دارند) را برای در نظر گرفتن بودجه بین‌المللی مطرح می‌کند.

آیا یک اثر ممکن است از لیست میراث خارج شود؟

بله، هر چند این اتفاق تا به حال تنها دو بار رخ داده است. البته واضح است که هیچ میراثی به طور داوطلبانه از فهرست خارج نمی‌شود. در صورت مغایرت با قوانین عهدنامه یا تذکر یونسکو، یک راه حل ساده معمولا مشکلات را حل می‌کند؛ اما همیشه هم کارکرد ندارد.

در سال ۲۰۰۹، آلمان، پس از ساخت پلی چهار لاینه ـ بر خلاف اعتراض یونسکو ـ روی جلگه الب در درسدن، این میراث را از دست داد. طبق گزارش سازمان ملل، این پل، منظره‌ی ناب این جلگه را تحت تاثیر قرار داده بود. این امر تاثیری منفی از آلمان به جا گذاشت؛ همان طور که کشوری دیگر نیز در سال ۲۰۰۹ میراثی را از دست داد: دشت حفاظت شده‌ای که سکونت‌گاه نوعی بز کوهی کمیاب بود، اندازه‌اش به شدت کاهش یافت.

فهرست آثار در خطر چیست؟

«فهرست میراث جهانی در خطر» به این منظور طراحی شده تا مشخص کند چه مکان‌هایی در معرض چه تهدیداتی هستند و چه اقداماتی در راستای کمک به آن‌ها می‌توان انجام داد.

درگیری‌های مسلحانه و جنگ، زلزله و دیگر بلایای طبیعی، آلودگی، شکار، افزایش جمعیت کنترل نشده و گسترش گردشگری برنامه‌ریزی نشده از جمله مشکلات بزرگی هستند که می‌توانند میراث جهانی را در معرض خطر قرار دهند.

خطرات، زمانی مورد بررسی قرا می‌گیرند که تهدیدی خاص و (ثابت شده یا بالقوه) شناسایی شود که ممکن است روی آن‌ها تاثیر منفی داشته باشد. این آثار در صورتی که در معرض یک یا دو مورد از موارد زیر باشند، طبق عهدنامه میراث جهانی، در خطر شناخته خواهند شد:

برای دارایی‌های فرهنگی

خطرات اثبات شده:

• خسارت جدی به مصالح میراث
• خسارت جدی به ساختار یا تزئینات مرتبط به اثر
• خسارت جدی به معماری یا انسجام نقشه شهری
• خسارت جدی به فضای شهری، روستایی یا زیستگاه طبیعی
• از دست رفتن چشمگیر سندیت تاریخی اثر
• از دست رفتن چشمگیر سندیت فرهنگی اثر

خطرات بالقوه:

• تغییر وضعیت حقوقی اثر میزان امنیت آن را در خطر قرار دهد
• کمبود قوانین حفاظتی
• تاثیرات تهدید‌آمیز پروژه‌های منطقه‌ای
• تاثیرات تهدید‌آمیز نقشه‌کشی شهری
• تهدید یا بروز درگیری‌های مسلحانه
• عوامل تهدید‌کننده محیطی، جغرافیایی یا دیگر عوامل زیست محیطی

برای دارایی‌های طبیعی

خطرات اثبات شده:

• کاهش جدی جمعیت گونه‌های در معرض خطر یا دیگر گونه‌های برجسته و با ارزش جهانی که به طور قانونی مورد حفاظت قرار گرفته‌اند، چه از طریق عوامل طبیعی مانند بیماری و چه از طریق عوامل ایجاد شده توسط انسان مانند شکار بیش از حد
• سوء استفاده از زیبایی‌های طبیعی یا ارزشمند میراث، مانند اسکان انسان‌ها، ساختن مخازنی که بخش مهمی از اثر را تحت تاثیر قرار می‌دهد، توسعه صنعتی و کشاورزی از جمله استفاده از آفت‌کش‌ها و کودها، فعالیت‌های عمومی قابل توجه، ایجاد معدن، آلودگی، جمع‌آوری هیزم و غیره.
• ورود غیر قانونی افراد به محدوده‌های حفاظت شده یا مناطق بالادست که اصالت دارایی را تهدید می‌کند.

خطرات بالقوه:

• تغییر وضعیت قانونی منطقه که حفاظت از آن را تحت تاثیر قرار دهد
• برنامه‌ریزی اسکان یا انجام پروژه‌هایی در منطقه که اثری تهدید‌آمیز بر آن گذارد
• تهدید یا بروز درگیری مسلحانه
• طرح مدیریتی یا دستگاه مدیریتی که ناکافی است یا به طور کامل اجرا نمی‌شود.
• تهدیدات عوامل محیطی، جغرافیایی یا دیگر عوامل زیست محیطی

قلعه باستانی بم و فضای فرهنگی اطراف آن، که در زلزله سال ۲۰۰۳ تخریب شد، در سال ۲۰۰۴ در لیست میراث جهانی در معرض خطر یونسکو قرار گرفت و تلاش‌های بین‌المللی بسیاری در جهت نجات این اثر جهانی جمع‌آوری شده است.